نقد و شرح نیمه نخست دیوان همای شیرازی

چکیده محمّد رضا قلی¬خان، ملقّب به «همای شیرازی»، در سال 1212 خورشیدی، در شیراز دیده به جهان گشود. وی از کودکی به تحصیل قرائت فارسی و خط پرداخت و بعد به قصد تحصیل علوم شرعی به نجف اشرف سفر کرد و در آن رهگذر به کسب علوم فلسفی و عرفانی پرداخت. در آغاز جوانی، به شاعری روی آورد و مدتی ملک¬الشعرای دربار ناصر¬الدّین شاه بود. محمّدشاه، ناصرالدین شاه و مظفرالدین شاه قاجار از جمله ممدوحان وی بودند. با وجود این هم¬جواری پادشاهان با طبع درویش مسلک هما سازگار نبود و پس از مدتی از تهران به اصفهان بازگشت و ضمن قصیده¬ای خطاب به ناصرالدین شاه عذرخواهی خویش را از این قضیه بیان کرد. هما از شاعران دوره بازگشت در شیراز بود و به علت معلومات علمی و همچنین سفرهایی که داشت، در زمینه شعر از سرآمدان روزگار شد. دیوان هما مجموعه¬ای بالغ بر هجده هزار بیت از قصاید، غزلیات، قطعات و ... است. دیوان او در زمان حیاتش توسط فرزند ارشدش ، محمدحسین عنقا، جمع¬آوری و پس از وفات هما، در سال 1320 هـ . ق به صورت چاپ سنگی منتشر شد. وی در شیوه شاعری بیشتر تحت تاثیر مولوی، عنصری، خاقانی و فرخی بود. سروده¬های هما هم از نظر ادبی و هم از منظر اجتماعی حائز اهمیت است، چرا که در دوران قاجار می¬زیست و معاصر شاعران بنامی چون وصال شیرازی، قاآنی شیرازی، سروش اصفهانی و ... بود و گاه نیز در اشعار خود از آن¬ها یاد کرده است. هما در اشعارش از مضامینی چون، مدح و ثنای خداوند، پیامبر اکرم (ص) و حضرت علی (ع) و نیز مضامین عرفانی چون وحدت وجود، تقابل عقل و عشق و مستی و سکر استفاده کرده است. همچنین کاربرد اصطلاحات علوم مختلف همچون نجوم، موسیقی و شطرنج در اشعار او رواج زیادی دارد. سراسر دیوان هما مزیّن به فنون معانی و بیان و صنایع بدیعی و صور خیال است، که همگی بیانگر قدرت شاعری و اشراف او در علوم مختلف ادبی است. در این رساله کوشش شده است که نیمه نخست دیوان هما، از نظر ویژگی¬های زبانی، فکری و ادبی تحلیل و شرح و بررسی گردد و به شرح دشواری¬های قصاید پرداخته شود. این رساله شامل هشت فصل است: فصل اول، درباره، مبادی تحقیق است که در آن تعریف موضوع، سابقه تحقیق، هدف و روش کار بیان شده است. فصل دوم، تحقیق درباره احوال هما که به تفصیل از دوران زندگی، معاصران، فرزندان و سفرهای او بحث شده است. در فصل سوم، درباره شعر بازگشت و چگونگی آن و شاعران معاصر هما که در عرصه شعر بازگشت فعالیت داشتند مطالبی ذکر شده است؛ همچنین مختصات شعری دوره بازگشت از نظر فکری، ادبی و زبانی بررسی شده و قصاید هما نیز در این زمینه مورد بررسی گردیده است. در فصل چهارم به بررسی ساختار و اجزای قصیده، به طور کلی و دسته¬بندی قصاید هما به تعلیمی، دینی، وصفی، تهنیتی مرثیه پرداختیم، که بیشترین نوع قصیده در دیوان هما از نوع قصاید وصفی و بعد دینی است. در فصل پنجم به بررسی ویژگی¬های ادبی، آرایه¬های بدیعی و صناعات ادبی اختصاص یافته و شامل مباحث علم بیان و صور خیال از قبیل، تشبیه و استعاره و کنایه است که بعد از تعریف مناسب برای هر مورد، شاهد مثال ذکر شده است. فصل ششم، درباره ادبیات شیعی است و حوزه و دامنه این ادبیات را بیان کردیم و سپس به ارزیابی و دسته¬بندی قصاید هما طبق دسته¬بندی اشعار شیعی پرداختیم. در فصل هفتم، دشواری¬های قصاید هما مورد بررسی قرار گرفته است و مباحثی از قبیل: کلمات و ترکیبات دشوار، تلمیحات و اصطلاحات همرا با نمونه¬هایی گنجانده شده است. در پایان نتیجه¬گیری کلّی به صورت خلاصه از تمام فصول به عمل آمده است.